De Ockhamvraag: Zin versus geluksgevoelens?

>> De Ockhamvraag verscheen van 2015 - 2021 in het Tijdschrift Positieve Psychologie en is gratis te downloaden op www.ProfessioneelBegeleiden.nl.

Volgens Van Ochkam (1288-1347) mogen er aan wetenschappelijke theorieën geen aannames worden toegevoegd die niet strikt noodzakelijk zijn. In deze rubriek beantwoordde Hein Zegers vragen uit de positieve psychologie dan ook eenvoudig mogelijk maar niet eenvoudiger.

Deze column over zin en geluksgevoelens verscheen in de tweede uitgave van 2019 <<

Stel dat er zoiets zou bestaan als een draaiknop voor geluksgevoelens. Als je deze knop omdraait, voel je je onmiddellijk volkomen gelukkig voor de rest van jouw leven. Zou je deze knop omdraaien? Nogal wat mensen rapporteren dat ze deze knop niet zouden omdraaien. Omdat het leven dan zinloos zou zijn. Dit bekende gedachtenexperiment (Nozick, 1974) plaatst geluksgevoelens regelrecht tegenover zin. Maar is dit wel terecht? Zijn geluksgevoelens tegengesteld aan zin? Dat is onze Ockhamvraag die we proberen te beantwoorden, zo eenvoudig mogelijk maar niet eenvoudiger: zijn geluksgevoelens en zin tegengesteld?

De “geluksknop” is meer dan alleen een gedachtenexperiment. De geluksknop werd ook echt in het laboratorium onderzocht. Of toch tenminste bij ratjes. In een beroemd experiment (Olds, 1956) kregen deze diertjes een soort knop waarmee ze zelf het pleziercentrum in hun brein konden stimuleren. Het resultaat: de ratjes bedienden tot 2000 maal per uur deze knop. Tot ze er letterlijk dood bij neervielen. Gelukkig zijn mensen geen ratjes…

Wijsheid
‘De kalmte om te accepteren wat ik niet kan veranderen, de moed om te veranderen wat ik wel kan veranderen en de wijsheid om het verschil hiertussen te zien.’ Dit is het doel van de zogenaamde ‘serenity prayer’ van Reinhold Niebuhr, maar verwoordt ook de kern van Acceptance en Commitment Therapy ofwel ACT (uitgesproken als de Engelse vertaling van ‘doen’). ‘Acceptance’ staat dan voor ‘Accepteren wat ik niet kan veranderen’, en ‘Commitment’ voor ‘veranderen wat ik wel kan en wil veranderen’. Het is vooral in dit ‘commitment’ dat zingeving de kop opsteekt: je verbindt jezelf tot acties (‘committed action’) die in lijn zijn met wat je zelf zinvol vindt.

Committed action
Committed Action wordt dikwijls tegengesteld aan meer kortstondige vormen van prettige geluksgevoelens. Zinvolle actie, ploeteren in de richting van jouw waarden, wordt dan vaak gecast als de tegenstander van prettige ervaringen. Nelson Mandela die voor zijn overtuiging achttien jaar lang vastzit op Robben Island versus een lekker ijsje eten op de draaimolen van de kermis. Eudaimonisch geluk versus hedonistisch geluk dus. Maar is deze tegenstelling terecht?

“Zinvolheid is gewoon mooi”

In 2015 hield ik een dubbelinterview (Zegers, 2015) met de vader van ACT, Steven Hayes, en één van de boegbeelden van de positieve psychologie, Barbara Fredrickson. Fredrickson vergeleek geluksgevoelens met een blikopener: “Hedonistisch welzijn is een manier om mensen te openen, zodat ze meer zin in hun leven zien en toelaten, meer eudaimonisch welzijn. En zin ervaren, is op zichzelf ook een positieve emotionele gebeurtenis. Je kunt ze daarom niet los van elkaar zien, het zijn twee zijden van dezelfde medaille. Een probleem in de literatuur is dat daar vaak het beeld in oprijst dat je het ene of het andere moet kiezen, terwijl ze volgens mij in feite deel uitmaken van eenzelfde fenomeen.”

Fredrickson zegt hier twee dingen. Vanuit haar ‘Broaden and Build´-Theorie (Fredrickson, 2014) stelt zij vast dat positieve gevoelens uiteindelijk tot meer openheid kunnen leiden voor zinvolle bezigheden. Anderzijds beschrijft zij ook hoe zinvolheid zelf als een positief gevoel kan gezien worden.

Zin ‘klopt’
Dat laatste wordt prachtig verwoord door Huta (2018): “Eudaimonia klopt. Het brengt ons in lijn met onze intuïtie rond een soort universele coherentie. Het inspireert ons. We worden er eerder naartoe getrokken dan dat het ons duwt. Uiteindelijk, in z’n meest pure vorm, is eudaimonia een doel op zich. Of nog precieser, het onderliggende principe is van esthetische aard. Het is gewoon mooi. Het klopt”.

Samengevat: Geluksgevoelens en zin hoeven geen tegengestelden te zijn. Geluksgevoelens kunnen leiden tot een meer zinvol leven. En omgekeerd kan zinvolheid ervaren worden als een soort esthetisch geluksgevoel.


Hein Zegers is de eerste positieve psycholoog van België. Wereldwijd onderzoekt hij eenvoud, welzijn en zin. www.HeinZegers.com