Het net iets andere dorp

In mijn blog ‘Straf´ had ik het over de nadelen van onze manier van straffen door iemand naar de gevangenis te sturen. Helaas had ik zelf ook geen alternatieven klaar liggen. Het beste wat ik kon bieden was een voorbeeld uit een in de jaren ‘70 geschreven boek, over een stam uit Afrika.

Tot ik laatst een actueel voorbeeld tegen kwam van hoe het wel anders kan, in een artikel[1] over een nieuw project in Uruguay. Aanleiding voor het project was een vernietigend VN-rapport uit 2009, over hoe onmenselijk de gevangenen in Uruguay worden behandeld. Overbevolking, 24 uurs opsluiting en gewelddadige onderdrukking hoorden bij de alledaagse praktijk. De overheid wilde het gevangeniswezen hervormen, met als doel ‘resocialisatie en humanisering’. Klinkt mooi, maar hoe doe je dat?

In de Punta de Rieles gevangenis hadden ze een idee. Hun gevangenis zou een dorp worden, zonder opsluiting. In plaats daarvan werken de gevangenen, doen boodschappen, beoefenen een hobby of  drinken samen een kopje maté. Lijkt vrij gewoon toch? Dat was ook het doel. Het leven van de ruim 500 gevangenen zou zo veel mogelijk op het leven in de buitenwereld lijken, dus op het leven in een doodgewoon dorp. Ook conflicten zijn daar deel van, en die leren ze zo op te lossen. Op die manier worden ze voorbereid op het moment dat ze weer vrij komen. En op een leven in vrijheid kan je je niet voorbereiden zonder ook vrijheden te hebben. Families mogen de gedetineerden drie dagen in de week bezoeken, de cellen zijn er alleen maar om in te slapen.

In een gewoon dorp lopen geen zwaar bewapende bewakers rond die mensen mishandelen. Daarom werden die  dan ook vervangen door sociaal maatschappelijke werkers, psychologen en onderwijzers – de meesten daarvan vrouwen. Wapens dragen alleen de mensen op de wachttorens. Bijkomend effect van de hervorming van het personeel: vermindering van corruptie.

Maar de echte invulling gaven de gevangenen zelf. Ze mochten hun eigen bedrijfje opzetten. Meer dan dertig ondernemingen zijn inmiddels door de gedetineerden geopend. Je kunt er een bakker, restaurantjes en koffietenten, een kruidenier en een kapper vinden. En iemand heeft zelfs een tattooshop geopend (je moet immers op de wensen van je potentiële klanten inspelen). Voor de meesten is dat hun eerste werkervaring. Mensen uit een sloppenwijk, zonder schoolopleiding, werkeloos en door uitzichtloosheid in de criminaliteit terecht gekomen, vaak al voor hun twintigste verjaardag in de bak beland. En nu, nota bene in de gevangenis, hebben ze opeens iets om trots op te zijn.

De Punta de Rieles-gevangenis blijft natuurlijk wel een gevangenis. Maar de kritiek die ik over gewone gevangenissen had – het niet kunnen vervullen van de menselijke behoeftes aan autonomie, competentie en verbondenheid – zijn via de dorpsstructuur opgelost. De gevangen hebben de vrijheid te gaan en staan waar ze willen, mogen eigen keuzes maken en hebben dus een veel groter gevoel van autonomie dan gebruikelijk in een gevangenis. Ze mogen werken, studeren, een opleiding volgen, hun hobby uitoefenen en andere activiteiten ontplooien – hun gevoel iets te kunnen, dus het gevoel van competentie, wordt hierdoor enorm vergroot. Gelijktijdig krijgen ze daardoor nieuwe perspectieven. Ook verbondenheid wordt op een natuurlijke manier bevorderd. Ze mogen hun families regelmatig zien, ze hebben collega’s, en de komst van de maatschappelijk werkers verbeterde de relatie tussen de medewerkers van de gevangenis en de gevangenen. In plaats van isolatie door opsluiting kunnen ze juist hun sociale vaardigheden verbeteren.

De waardigheid van de gevangen wordt gerespecteerd, maar als iemand gewelddadig wordt, met drugs dealt of geen enkel initiatief vertoont, moet hij terug naar een reguliere gevangenis. Agressie komt dan ook zelden voor. Er heerst een sfeer van respect en het is merkbaar dat de gevangenen er vooral iets van willen maken. Het effect: sinds de opening in 2012 is het recidivecijfer naar 3% gedaald, tegen het gemiddelde van meer dan 50% in Uruguay.

Voor mij was het onderzoek voor deze blog ook een leermoment: een gevangenis een dorp noemen is niet voldoende. Het was bijna onmogelijk om het artikel terug te vinden over de Punta de Rieles gevangenis (ik wist natuurlijk niet meer dat het zo heette en kon me ook niet het land herinneren). Met de zoektermen ‘gevangenisdorp Zuid-Amerika’ kwamen bijna uitsluitend links over de ‘ergste gevangenis in de wereld’ in Bolivia. Ook een dorp, maar hier worden de bewoners aan hun lot over gelaten, wat het een plek maakt die je kansen om er levend weer uit te komen aanzienlijk verminderd. Maar niet alleen in Bolivia zou men  een voorbeeld kunnen nemen aan de gevangenis in Uruguay. Ik ben ervan overtuigd dat ook wij er veel van kunnen opsteken. Viva Uruguay!

Laura Weiss is onderzoeker binnen de positieve psychologie. Ze heeft twee masters in de psychologie en zat in de eerste groep die werd opgeleid als positieve psycholoog in Nederland. Zij promoveert aan de Universiteit Twente in het Centre for eHealth and Well-being Research. Haar expertise en onderzoeksinteresse liggen bij het bevorderen van het welbevinden van kwetsbare mensen.