Positieve psychologie in Nederland

Jan Auke Walburg en Linda Bolier

Inleiding

Tot het begin van deze eeuw was de psychologie een wetenschappelijk domein dat voor een groot deel dicht aan lag tegen het medische model. Zo richtte de psychologie  zich vooral op het bestuderen van de condities waaronder psychische stoornissen zich ontwikkelen en hoe die voorkomen en genezen kunnen worden. Dat heeft veel opgeleverd in termen van kennis en  interventies. Voor de meeste psychische stoornissen zijn nu evidence-based interventie richtlijnen en protocollen beschikbaar.

Op 21 augustus 1999 gebruikte Martin Seligman in zijn inauguratie als voorzitter van de American Psychological Association voor het eerst de term “ Positieve psychologie”, als aanduiding van een onderzoeksdomein gericht  op de bestudering van de condities waaronder mensen kunnen komen tot een productief, zinvol en plezierig leven. Het domein van de positieve psychologie bouwt voort op concepten en theorie vanuit de humanistische psychologie, maar vanaf het begin was het doel om daar een stevigere empirische basis aan te geven.

Vanaf dat moment ontwikkelde de positieve psychologie zich in de Verenigde Staten , Europa  en Australië en de laatste jaren ook in China, in hoog tempo en vonden in al die continenten conferenties plaats. De belangrijkste vroege publicaties waren de Millenium special van de American Psychologist over geluk met Martin Seligman als hoofdredacteur. Daarna kwamen het Handbook of Positive Psychology van Snyder en Lopez en het boek van Seligman: Authentic Happiness. Andere benchmarks zijn: Positive psychology in practice van Linley en Joseph, Character strengths and virtues van Peterson en Seligman en het ontstaan van de twee peer-reviewed internationale tijdschriften ‘Journal of Happiness Studies’ en het ‘Journal of Positive Psychology’. Binnenkort kunnen we hier een derde tijdschrift aan toevoegen waarin de wetenschappelijke kennis wordt verbonden aan de praktijk: het ‘International Journal of Applied Positive Psychology’. In 2005 ontstond de eerste Master opleiding aan de University of Pennsylvania en in 2007 de eerste Europese Master aan de University of East London. In Nederland organiseerde Ernst Bohlmeijer de eerste Nederlandse Master positieve psychologie en technologie aan de Universiteit Twente.

Inmiddels heeft de positieve psychologie veel toepassingen gevonden op scholen, op het werk, in psychotherapie, bij coaching, in de gezondheidszorg en in justitiële settings. Er ontstonden vele netwerken waarvan de International Positive Psychology Association (IPPA) en de European Network for Positive Psychology (ENPP) de meest bekende zijn. Deze netwerken organiseren conferenties en andere educatieve en ondersteunende activiteiten. In Nederland is een LinkedIn netwerk ontstaan vanuit de Nederlandse conferentie in 2013: Positieve Psychologie Nederland met bijna 600 leden. Ook in België zijn er verschillende LinkedIn en Facebook groepen rondom het thema actief. En nu is er dan een eigen Nederlandstalig tijdschrift: het Tijdschrift voor Positieve Psychologie.   

Vorig jaar, van de 1e tot de 4e juli 2014, vond de zevende Europese conferentie over positieve psychologie plaats in Amsterdam met bijna 1000 deelnemers. Het Trimbos-instituut (Nederlands Instituut voor Geestelijke Gezondheid en Verslaving ) was gastheer van de conferentie in een consortium met de Universiteit Twente en het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). De organisatie van deze conferentie was niet onverwachts voor Nederland, aangezien de  positieve psychologie al sinds vele jaren in een stroomversnelling is geraakt  in ons land. Ook in België is er veel belangstelling voor positieve psychologie. In dit artikel, zullen we een aantal van de prestaties en ontwikkelingen die werden geboekt in de laatste paar jaren schetsen.

Onderzoek naar positieve psychologie in Nederland begint uiteraard met een kijkje in het werk van Ruut Veenhoven van de Erasmus Universiteit . Als socioloog en emeritus hoogleraar ' Sociale voorwaarden voor menselijk geluk ', zoekt hij nu meer dan 30 jaar naar de geheimen van ons welbevinden. In zijn ‘World Database of Happiness’  is betrouwbaar onderzoek uit de hele wereld, met betrekking tot tevredenheid met het leven,  verzameld en beschikbaar gesteld op het internet voor collega-onderzoekers, studenten en iedereen die belangstelling heeft voor het onderwerp. Een tweede belangrijke invloed komt voort uit het SCP. Als een nationaal instituut gericht op sociaal-wetenschappelijk onderzoek is er al vele jaren een focus geweest op tevredenheid met het leven en de kwaliteit van het leven, naast de nationale indicatoren van gezondheid en economische welvaart. Deze ontwikkelingen hebben de weg vrij gemaakt voor het begin van positieve psychologie interventies in verschillende instellingen in Nederland.

In 2008 betekende het boek van Jan Walburg, Mentaal Vermogen - Investeren in geluk, voor het Trimbos-instituut een paradigmaverschuiving. Hiervoor lag de focus vooral op het genezen en preventie van ziekten en stoornissen. Nadat het boek werd geschreven, werd een geleidelijke verschuiving in gang gezet waarbij de focus werd uitgebreid van het genezen van ziekten en het oplossen van problemen, naar gezondheid, welbevinden en denken in oplossingen. De Nederlandse overheid stimuleert deze manier van denken door het bevorderen van ‘empowerment’ en de eigen verantwoordelijkheid van haar burgers. In deze verschuiving was het niet de bedoeling om psychisch lijden en problemen te ontkennen of af te zwakken. Maar voor mensen die lijden aan een psychische aandoening is het net zo belangrijk (en soms nog belangrijker) om het welzijn te bevorderen en ze te laten floreren binnen hun eigen grenzen, als dat het is om de ziekte te genezen. Dit gaat om gezondheidsbevordering maar ook kunnen psychische klachten met deze aanpak voorkomen worden (preventie). Mensen kunnen veel zelf doen om hun geestelijke conditie is verbeteren, met als doel om gezond en gelukkig te blijven. Net als een fysieke conditie die mensen in staat stelt om hun taken beter uit te voeren en zich in de sport op een hoger niveau in te zetten, bezitten mensen ook een psychische conditie die verwijst naar  emotionele, cognitieve en sociale vaardigheden. Het stelt mensen in staat om hun eigen talent en potentieel te ontwikkelen, om productief en creatief te zijn en persoonlijke relaties op te bouwen. Deze visie wordt gebruikt in veel van de interventies op het Trimbos-instituut die werden ontwikkeld in de jaren nadat het boek werd gepubliceerd.

Diverse mensen hebben zich beziggehouden met het toepassen van de principes van de positieve psychologie in verschillende instellingen. Om er een paar te noemen: Jacqueline Boerefijn ontwikkelde de lessen in geluk voor scholen. Onno Hamburger werkte samen met Ad Bergsma om een ​​boek te schrijven en projecten uit te voeren op de werkplek,  in het bijzonder in de gezondheidszorg. Frederike Bannink, klinisch psycholoog en kinder- en jeugdpsycholoog, schreef vele (internationale) boeken die raken aan de positieve psychologie, waaronder over positieve cognitieve gedragstherapie en oplossingsgericht werken. In België zijn Hein Zegers en Leo Bormans (initiator van het World Book of Happiness) actief in het verspreiden van het gedachtengoed van de positieve psychologie.

Geleidelijk aan werd de groep mensen die betrokken zijn bij de positieve psychologie steeds omvangrijker en we schatten dat zeker een paar duizend professionals van allerlei achtergronden betrokken zijn bij de positieve psychologie.

Kennis centra

Het Trimbos-instituut
Het Trimbos-instituut, het nationale instituut voor geestelijke gezondheid, mentale veerkracht en verslaving, is betrokken bij de ontwikkeling , verspreiding en implementatie van kennis en interventies gebaseerd op de principes van de positieve psychologie. Boeken, artikelen en informatiebladen zijn ontwikkeld over thema's als de positieve psychologie en school, werk, zorg, ouder worden en chronische ziekten. Linda Bolier is de leidende kracht binnen het Trimbos-instituut van het kennisgebied rondom positieve psychologie. 

Universiteit Twente 
Binnen de groep Psychologie, Gezondheid en Technologie die wordt voorgezeten door Prof. Ernst Bohlmeijer , zijn hij en een groep onderzoekers betrokken bij het ​​onderzoek naar de positieve psychologie. Speciale aandacht wordt besteed aan narratieve interventies en interventies gemedieerd door internet, met behulp van de principes van persuasieve technologie. De groep heeft  goede onderzoeksprestaties geboekt in het verleden op het gebied van chronische zorg en pijn. Gerben Westerhof , Sanne Lamers, Hester Trompetter en Linda Bolier zijn onder andere onderdeel van deze onderzoeksgroep, waar ook Jan Walburg deel van uitmaakt, als eerste hoogleraar van de positieve psychologie in Nederland.

Erasmus Universiteit
Aan de Erasmus universiteit in Rotterdam is een groep rond prof. Ruut Veenhoven betrokken bij onderzoek van een meer sociologische aard. EHERO, het Erasmus Happiness Economics Research Organisation is een multidisciplinaire onderzoeksorganisatie die vooral kijkt naar determinanten en consequenties van geluk (tevredenheid over het leven als geheel) en die ook onderwijs voor beleid, bedrijfsleven en studenten verzorgt. Ad Bergsma, die een  proefschrift schreef over de positieve psychologie en geestelijke gezondheid, maakt deel uit van die  groep onderzoekers. Ook wordt aan de Erasmus Universiteit onderzoek gedaan op het gebied van flow en betrokkenheid op het werk in de vakgroep Werk- en Organisatiepsychologie die onder leiding staat van Arnold Bakker. 

Universiteit Delft
Aan de Universiteit Delft concentreert een groep onderzoekers  zich op positive design, ontwerp dat bijdraagt ​​aan het lange termijn welbevinden van de gebruiker. Pieter Desmet, de eerste hoogleraar op het gebied van positive design, staat aan het hoofd van deze groep. 

Andere onderzoekscentra
Op verschillende andere universiteiten zijn onderzoekers individueel of als deel van een kleine groep gericht op domeinen die dicht bij de positieve psychologie staan zoals Madelon Peters op de Universiteit Maastricht, Marianne van Woerkom en Christina Meyers aan Tilburg University, Wilmar Schaufeli op de Universiteit Utrecht, Meike Bartels aan de Vrije Universiteit Amsterdam, Djoerd Hiemstra aan de NHL Hogeschool in Leeuwarden en Mia Leijssen aan de K.U. Leuven.

Op Nederlandse scholen stimuleert de overheid de concepten van 'democratisch burgerschap' en 'sociale integratie'. Scholen zijn vrij om hun eigen interpretatie van de begrippen te kiezen. Sommige scholen integreren de concepten in hun curricula, stellen talentenontwikkelingsprogramma’s op, en andere scholen kiezen ervoor om studenten te sturen richting maatschappelijke praktijken. In het algemeen heeft de Nederlandse overheid geen expliciet beleid voor de implementatie van de positieve psychologie, welzijn of persoonlijke ontwikkeling in het onderwijs.

Op de werkplek zijn de meeste activiteiten  die bedrijven in gang zetten voor de persoonlijke ontwikkeling van de werkgevers vanuit een perspectief van curatie en preventie van stress en demotivatie, in plaats van vanuit het perspectief van het bevorderen van het welzijn of zelfs geluk op het werk. Er zijn werkgevers die inzichten vanuit de positieve psychologie gebruiken om betrokkenheid en welbevinden bij hun werknemers te bevorderen en daarmee bijdragen aan duurzaam personeelsbeleid en productiviteit van hun organisatie. 

In Nederland en België bestaan ​​er vele initiatieven van organisaties die zich richten op het bevorderen van welbevinden bij verschillende doelgroepen. Hierbij een greep, zonder hier bij de pretentie te hebben volledig te zijn:

• www.gelukkigwerken.nl (happy at work) door happiness coach Onno Hamburger. Hij is een van de vooraanstaande happiness coaches voor de werkplek in Nederland.

• Er zijn gratis lessen in Geluk (Nederlands) voor secundaire onderzoekers/geleerden, die gebaseerd zijn op het fundamentele onderzoek naar Positieve Psychologie www.lesseningeluk.nl

• www.gelukswijzer.nl (Geluksdagboek voor inzicht in geluksactiviteiten en levensstijl) Geïnitieerd door de Erasmus Universiteit en gefinancierd door verschillende zorgverzekeraars.

• Allerlei commerciële initiatieven zoals de website www.sochicken.nl/ die praktische en alledaagse tips geeft voor een gelukkiger en zinvoller leven.

• Veel meer is er te vinden op http://geluk.startpagina.nl/  

• Sterkte kanten coaching aan de NHL Hogeschool Friesland http://talentenwijzer.webs.com/.  

• Nationaal netwerk aangaande positive psychologie: http://www.netwerkpositievepsychologie.nl/  

• The Geluksacademie van Arcon for vakken, lezingen, implementatie van geluksinterventies in het sociale domein 

• Een database met allerlei oefeningen en trainingen vanuit de positieve psychologie: http://www.keycompetencehappiness.com/ (ontwikkeld vanuit een EU project) 

• In België de ‘Pluk je geluk’ campagne van een grote verzekeraar waarbij mensen zelf aan hun geluk kunnen werken met de online Gelukscoach. 

• Activiteiten van het Trimbos Instituut over welbevinden en veerkracht, bijv.: www.happyles.nl (online lessen op mbo niveau), www.psyfit.nl (vergroten van veerkracht en mentale fitheid), www.mentaalvitaal.nl (mentale gezondheidsportaal), cursussen en workshops. 

• De Universiteit Twente ontwikkelt interventies zoals Voluit leven (gebaseerd op Acceptance and Commitment Therapy) en Dit is jouw leven (positieve psychologie). Beide cursussen zijn ook online beschikbaar.