Column: Kunst en positieve psychologie
Gelukkig, er komt extra geld voor de kunsten. Begin september werd duidelijk dat tot de zomer van 2021 nog eens bijna een half miljard euro wordt uitgetrokken om de schade van de coronacrisis in de kunsten te kunnen opvangen. In mijn betrokkenheid bij het klassieke muziekfestival, het Stiftfestival, dat elk jaar eind augustus plaatsvindt, blijkt ook wel hoe hard die extra ondersteuning nodig is. Voor veel musici was het festival de eerste keer sinds maart dat ze weer konden optreden. Om een half jaar het werk, waar je zo van houdt en waar je zoveel moeite en inspanning hebt ingestopt, niet te kunnen uitvoeren is natuurlijk een verschrikking. Ik begreep dat een kwart van de zzp’ers (die vormen 60% van de kunstsector) omscholing overweegt. Dat zou een enorme aderlating betekenen van met name de podiumkunsten. Maar ook de museumsector is zwaar getroffen.
Hebben we daar als geïnteresseerden in de positieve psychologie iets mee te maken? Bevordert kunst de bloei en ontwikkeling van mensen of van groepen mensen? Kan kunst invloed hebben op gezondheid en welbevinden? Ik weet het, dat zijn vragen naar het nut van kunst die maar op een beperkt deel van de maatschappelijke zin van kunst betrekking hebben. De eerste vraag is niet zo moeilijk te beantwoorden. Alleen al omdat kunst diepte geeft aan de geschiedenis door beelden en verhalen, omdat kunst kan inspireren en energie kan geven, omdat kunst ons soms confronteert met aspecten van onze maatschappij en omdat kunst een manier van communicatie is, soms een manier om moeilijk onder woorden te brengen emoties aan te geven, heeft kunst zin en kan kunst persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling stimuleren. Dat is op zich al bijna voldoende argumentatie om kunst te beschouwen als iets uiterst kostbaars waarvan het altijd de moeite waard is om het te behouden en ruimte te geven. Ook in tijden van corona.
Maar er is ook die tweede vraag. Kan kunst iets betekenen voor welbevinden? Doet kunst meer dan je een tijdelijke emotie geven die spannend of interessant is, die je behoefte aan schoonheid raakt? We verwachten van kunst natuurlijk niet dat het een medische interventie is. Kunst heelt geen gebroken been of een virusinfectie zoals corona. Maar het is wel een boeiende vraag of kunst, als holistische beleving, mentale of fysieke gezondheid in stand houdt of bevordert en of kunst als breedspectrum interventie invloed kan hebben op de behandeling van fysieke en mentale stoornissen. Zoals je ook de vraag kunt stellen of natuurbeleving gezondheid versterkt. De vraag wordt behandeld in een zeer recent rapport van de WHO met de prozaïsche titel: Health evidence network synthesis report 67. Er is echt goed nagedacht om een pakkende titel te vinden. Het is een wetenschappelijke review van de literatuur over de relatie tussen kunst en gezondheid waar welbevinden deel van uit maakt. Op het gebied van preventie concluderen de auteurs dat kunst invloed kan hebben op de sociale determinanten van ziekte (zoals sociale ongelijkheid) dat kunst de ontwikkeling van kinderen kan ondersteunen (zoals taalverwerving), dat kunst gezond gedrag kan aanmoedigen, ziekte kan voorkomen (door het welbevinden te versterken of de effecten van een trauma te beperken), en zorg aan zieke mensen kan ondersteunen. Hoe werkt dat dan? Gebleken is bijvoorbeeld dat muziek maken en ervaren bij kinderen die in armoede leven, angst en depressie voorkomt. Of bij oudere kinderen gedragsproblemen beperkt. Of dat deelname aan een toneelproject welbevinden kan bevorderen en verstandige beslissingen rond gezondheid kan beïnvloeden.
Op het gebied van behandeling kan kunst een rol spelen bij het ondersteunen van mensen met mentale problemen, kan kunst de zorg voor mensen met een acuut gezondheidsprobleem ondersteunen, kan kunst helpen bij de behandeling van mensen met neurologische ziektes en kan kunst een functie hebben bij de zorg aan het einde van een leven. Betrokkenheid in kunstactiviteiten zoals muziek maken kan angst en depressie verminderen, kunst kan neurotransmitters zoals serotonine en cortisol beïnvloeden en zo de stress beperken om daarmee een ontstekingsreactie te laten afnemen. Ook kan muziek voorafgaand aan en na een operatie, soms zelfs beter dan angst-reducerende medicatie, de hartslag vertragen en bloeddruk verminderen. Ik geef maar een paar voorbeelden van de talloze onderzoekingen die zijn gebruikt voor de studie. De onderzoekers concluderen dat de variatie in de effecten groot is, maar ook dat de effecten behoorlijk robuust zijn. Het gaat dus niet om een aardig extraatje in de behandeling maar als een goed werkzame interventie, getoetst aan strenge wetenschappelijke criteria en soms aangetoond in zorgvuldige klinische onderzoeken. En het gaat vaak om kosteneffectieve interventies die beter uit een kosten-baten analyse komen dan gebruikelijke interventies die veelal met medicatie gepaard gaan. Er is dus veel voor te zeggen om kunst, nog veel meer dan nu, toe te passen waar het effectief gebleken is en om te experimenteren met hoopgevende interventies waar het effect niet goed is aangetoond.
De toepassing van kunst in de gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening is dus nuttig en zinvol. En het lijkt me ook geweldig om een zorginstelling binnen te lopen waar muziek klinkt en waar kunstenaars en kunsttherapeuten hun rol spelen in de behandeling.
Jan Walburg was één van de pioniers van de positieve psychologie in Nederland. Hij vervulde een bijzonder hoogleraarschap positieve psychologie aan de Universiteit Twente, was voorzitter van de raad van bestuur van het Trimbos Instituut en stond aan de bakermat van het Tijdschrift Positieve Psychologie. In 2008 bracht hij het boek Mentaal Vermogen: Investeren in Geluk uit en in 2015 het boek Positieve Gezondheid. Sinds 2018 houdt hij zich bezig met de invloed van de gebouwde omgeving op mensen en met muziek.